خیام نیشابوری شاعر، ستاره‌شناس، ریاضیدان و فیلسوف بزرگ ایرانی است که آثار مهمی در زمینه علوم مختلف از او به یادگار مانده است؛ با این حال، این دانشمند بزرگ که در سده پنجم هجری می‌زیست، بیشتر به‌واسطه رباعیات دل‌انگیزی که سروده در بین ایرانیان شهرت دارد. آرامگاه خیام نیشابوری از جاهای دیدنی نیشابور در محله شادیاخ است. بنای این آرامگاه نیز از جمله آثار برجسته معماران ایرانی محسوب می‌شود که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
زندگی نامه حکیم عمر خیام
حکیم ابوالفتح عمر ابن خیام نیشابوری در اوایل قرن پنجم هجری متولد شد. این شاعر مشهور به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود و رباعیات خواندنی و زیبایی در جهان شعر و ادبیات فارسی بر جای گذاشت؛ اما جالب است بدانید که شهرت این حکیم پرآوازه به ادبیات و سرایش شعر ختم نمی‌شود؛ بلکه ایشان منجم، ریاضیدان، دانشمند و متفکر بزرگی بود که آثار درخور توجهی از او در این زمینه‌ها به‌جای مانده است. از جمله تقویم جلالی که یکی از همین دستاوردها است. مقام و شهرت این حکیم به‌قدری بود که مردم و دیگر حکما او را با القابی مثل «امام» و «حجة‌الخلق» می‌ستودند. وی در علم طب نیز مهارت داشت و در زمان سلطان سنجر، پسر ملک‌شاه را که به بیماری آبله دچار بود، درمان کرد؛ بنابراین اگرچه مقام علمی خیام فراتر از مقام ادبی‌اش است، وی بیشتر به‌واسطه رباعیاتی حکیمانه شهرت دارد.
آرامگاه این شاعر و فیلسوف در شهرستان نیشابور و در محله شادیاخ قرار دارد و مکان خاکسپاری این حکیم نامی یکی از قطب‌های گردشگری استان خراسان رضوی است. علاوه بر این، بنای بقعه خیام از جمله نمادهای شایان توجه معماری نوین ایرانی است که هوشنگ سیحون آن را بر اساس زندگی و شخصیت خیام طراحی و بنا کرد.
تاریخچه آرامگاه خیام
پس از درگذشت عمر خیام، پیکرش در گورستان مرکزی حیره نیشابور دفن شد؛ گوری که بنای ویژه‌ای نداشت. بعدها آرامگاه خیام در ضلع شرقی مسجد محمد محروق درون یک اتاقک ایوان‌‌مانند قرار گرفت. بسیاری از گردشگران خارجی که از این بنای ساده بازدید می‌کردند، به دولت ایران پیشنهاد ساخت آرامگاهی مناسب‌تر را دادند؛ اما دولت ایران اجازه چنین کاری را صادر نکرد. در مجلس شورای ملی به موازات درخواست ارباب کیخسرو، نماینده زرتشتیان برای ساخت آرامگاه فردوسی، عبدالله یاسایی نماینده سمنان و دامغان، پیشنهاد بازسازی آرامگاه خیام را ارائه کرد که با آن موافقت نشد.
در سال ۱۳۱۳، شرکت‌کنندگان در مراسم گشایش آرامگاه فردوسی از آرامگاه خیام بازدید کردند. سپس پیشنهاد بازسازی این گوربنا به‌شکلی درخور مطرح شد؛ از همین رو، هم‌زمان با برپایی جشن هزاره فردوسی، انجمن آثار ملی آرامگاهی برای خیام ساخت. این آرامگاه از سکویی چهارگوش و ساختمان سنگی روباز تشکیل می‌شد که در کنار آرامگاه و مسجد محمد محروق واقع شده بود. دو ایوان در بالا و پایین قرار داشتند و دیوار کوتاهی از سنگ خلج پیرامون قبر کشیده شده بود. همچنین ستونی سنگی در ٰآرامگاه خیام قرار داشت که یک رباعی از ملک الشعرای بهار با خط نستعلیق روی آن نقش بسته بود.
مهندس هوشنگ سیحون که در سال ۱۳۳۸ به‌همراه حسین جودت ناظر ساخت‌وسازهای انجمن آثار ملی بود، آرامگاه را از مکان قبلی که به امامزاده محروق چسبیده بود، به مکان فعلی انتقال داد. ساخت آرامگاه کنونی در همان سال آغاز شد و قسمت‌های اصلی کار از جمله گودبرداری، بتن‌ریزی‌های بنا و طرح محوطه به اجرا درآمد. در سال ۱۳۴۱ کار ساختمان آرامگاه به پایان رسید و در سال ۱۳۴۲، افتتاح شد.